24 Eylül 2017 Pazar

DEMOKRASİ İÇİN EĞİTİM


DEMOKRASİ İÇİN EĞİTİM  (*)





                                                                       Recep Nas
                                                               recepnas@uludag.edu.tr


     ‘Demokrasi için eğitim’in olmazsa olmazları var, onlara bakalım.



    Laik ve Bilimsel Eğitim    



     Laiklik, demokrasinin yadsınmaz bir önkoşuludur, dahası toplumsal barışın güvencesi, hukuksal birliğin kaynağıdır. Laiklik din değil, inanç değil. Laik devlet hiçbir dinin, mezhebin, inancın yanında değil, karşısında da değildir. İnançlara karşı yansızdır, aynı uzaklıktadır, kördür. Devletin dini olmaz, tüzel kişilik o. Laik devlet dini olmayan devlettir, ama dinsiz de değildir. İnanca saygılıdır, dine değil, dinin çıkar için kullanılmasına, sömürü aracı yapılmasına karşıdır. Laik devletin yurttaşlarını dindar yapma görevi de yoktur, onun için okullarda zorunlu din dersi olmaz (Nas, 2013) Zaten dinle ahlak arasında özde bir bağlantı yoktur (Tanyol, 1989: 107).

     Laiklik, akılcılıktır. Atatürk diyor ya, “(…) Benim manevi mirasım bilim ve akıldır. (…) Benden sonra beni benimsemek isteyenler, (…)akıl ve bilimin rehberliğini kabul ederlerse manevi mirasçılarım olurlar.” Gene Atatürk’ün sözü: En gerçek yol gösterici bilimdir. Bilim de, Cahit Arf’in dediği gibi, doğanın insan beyninde modellenmesidir.

    Laiklik için, inanç yerine aklın, kelam yerine düşüncenin, kitap yerine bilimin egemen olması gerekir (Güvenç, 1991: 8). Laik ve bilimsel eğitimde inaklara (dogma), donmuş, kalıplaşmış düşüncelere yer yoktur. Köy Enstitülerinin kurucularından olan İsmail Hakkı Tonguç da laik, demokratik, bilimsel eğitimden yanadır, şöyle diyor: “(…) Bütün bu işler, hurafeyi bilmeyen; talihini kadere bağlamayan, dinsel inançlardan ümit beklemeyen; buna karşılık iradesine ve iş yapma gücüne güvenen, hiçbir hareketinde ve düşüncesinde darlaşmayan, iyi fikir nereden gelirse gelsin onu saygıyla karşılayan, göğsünün altında her zaman vicdan denilen bir Allah taşıyan, laik yurttaşlarla yapılabilir (…)” (Akt. Kocabaş, 2016: 10).                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          



     Düşünce ve Anlatım Özgürlüğü

     Kişinin özgürce düşünebilmesi için ilkin düşünmeyi öğrenmesi gerekir. Ona düşünme öğretilecek, ne düşüneceği değil ama. Tabii düşünce ve anlatım özgürlüğünü kullanabilmesi için, Özcan Köknel’in deyişiyle, kişinin düşünceyi oluşturan bilgileri, gerçekleri, verileri doğru seçmesi, bilimsel tutum içinde olması, önyargılardan uzak, inançlardan arınık olması gerekir. Birey düşünmeli, sormalı, sorgulamalı, eleştirmeli, yargılayıp değerlendirmelidir. Nedenleri görmeli, neden-sonuç ilişkisini kurmalıdır. Çocuk düşünerek inansın, düşünerek seçsin, düşünerek benimsesin. En iyi öğrencim düşüncelerime katılmayandır, diyor Jules Le Maitre. Varsın söylesin, varsın eleştirsin, eleştirilsin, tabii incitmeden, incitilmeden… Küçük yaşta alışsın bunlara, büyüyünce öyle birden demokrat olunmaz.

     Sorusuz bir öğretme-öğrenme ortamı düşünülemez. Düşünen sorar, soran düşünür. Bir soru bin yanıttan daha güçlü olabilir (Gaarder, 1994: 80). Onun için çocuklar sorsunlar, sorular üzerine özgürce tartışsınlar, ama haklı çıkmak için değil, doğruya ulaşmak için. Demokrasi uzlaşmayı gerektirir. Çatışma çıksa bile, bu da ‘yapıcı çatışma çözme yöntemi’yle çözülür.

     Aziz Nesin (1988: 77), kurduğu vakıftaki çocuklara sık sık şunları söylediğini belirtiyor:

      (…)[H]erkesin sözünü, davranışını, tutumunu, yazısını, gerekli bulduğunuzda eleştirmelisiniz. Salt insanları değil, gelenekleri, tabuları, yasaları, görenekleri, verilmiş yargıları, her şeyi eleştirmelisiniz. Eleştirmek, her zaman haklı olduğunuz anlamına gelmez. Ama bir şeyi eleştirdikten sonra benimserseniz, neyi, niçin kabul etmiş olduğunuzu bilirsiniz. Eleştirinin amacı eleştiri değil, doğruyu bulmaktır. Eleştiri olsun diye eleştirmek,(…) ille de eleştirmek alışkanlığı, bilgiçlik taslama biçimine gelebilir. Bunu önlemek için de, özeleştiri ve özdenetim gereklidir.”

     Emin Özdemir’in dediği gibi, “Düşünme etkinliği kavramlardan kavram üretmedir. Öğrenilen kavramlarla, bunların yeni bileşimleriyle yeni düşüncelere ulaşma işidir. Böyle bir beceriyi kazanmış kişi birtakım düşünce kalıplarının içinde kalmaz; onları yan yana getirir, üst üste dizer, yığar, yıkar, ardından yatay ve dikey bağlantılar kurar. Kısacası, belleyimci, hazır bilgileri taşıyımcı bir kafa olmaktan çıkıp düşünce üreten yaratıcı bir kafa kimliğini kazanır.”

       Aslolan eleştirel düşünmedir. Eleştirel düşünme saplantıdan, bağımlılıktan, inakçılıktan arınmış bir düşünmedir (İpşiroğlu, 1991: 301). Kritik, Yunanca bir sözcük, kökeninde seçmek, yeğlemek, parçalara ayırmak, yargılamak, önemliyi önemsizden, değerliyi değersizden ayırmak anlamına gelen krino sözcüğü var (Cemal, 2008).

     Demokrasinin özü katılımdır. Öğrenciler okulla ilgili karar verme sürecine (okul meclisinin kurulması, öğretmenler kurulunda öğrenci temsilcisinin bulunması…) etkin olarak katılmalı. Eğitici kollar (kulüp) göstermelik olmamalı, işlerlik kazanmalı. Bu eğitici çalışmalar, demokratik değerlerin, tutumların edinilmesinde derslerden çok daha etkilidir. Şu da var, okul- aile işbirliği gerekli, önemli. Çünkü demokrasi ailede başlar, ailede de babadan başlar (Kongar, 2000: 156)

     Anayasanın ilgili maddeleri (eğitim, düşünce özgürlüğü…), Çocuk Hakları Sözleşmesi incelenmeli, tartışılmalıdır.



     Disiplin

     Disiplin sözcüğünün kökeninde eğitmek, yetiştirmek, yardım etmek, yol göstermek gibi anlamlar var (Tuncer, 1980: 20 Sanal sözlükler: Tureng, Dragomanos)

      Disiplin, kısaca, çocuğun sağlam bir kişilik geliştirmesine, bağımsızlığını kazanmasına, özdenetimli olmasına, kendisiyle ilgili kararları gene kendisinin vermesine, eleştirel düşünmesine, ‘birey’ olmasına kılavuzluk etme sürecidir (Nas, 2015: 88) Bunlar demokratik eğitimin de amaçlarıdır aslında. Çocuğa sevgi, bu da yetmez, saygı göstermek asıldır. Çocuğa saygılı olmanın önkoşulu onu-olduğu gibi-kabul etmektir. Çünkü olduğu gibi, içtenlikle kabul edildiğini anlayan çocuk kendini özgür duyumsar, değişime de açık olur (Gordon, 2001: 51). Değişimin kapısı içerden açılır, dışardan değil.  

     Özgürlük başıboşluk, başıbozukluk değildir, sorumluluk ister. Disiplin özgürlükleri kısıtlamaz, belli sınırlar içinde özgürlük tanır. Bu sınırlar içinde çocuk özgürlüğü kullanmayı öğrenir. Bu sınırlamalar davranışlarla ilgili, demokratik eğitimde düşüncelere, duygulara sınır konulmaz.

     Demokrasi, demokratik ortamda yaşanılarak öğrenilir. Çocuk demokratik değerleri, yaşaya yaşaya, demokratik havayı soluya soluya özümsemeli, giderek içselleştirmeli. Çocuklar sözden değil, davranıştan, tutumdan etkilenir. Ne ki demokratik ortamı demokrat yönetici, demokrat öğretmen yaratır.

     Disiplinin iki boyutu var: yetke (otorite), özgürlük. Bunlardan biri dışlanırsa disiplin niteliğini yitirir. Yetkeye ağırlık verilir de özgürlük dışlanırsa yetkeci (otoriter) olunur. Yok, özgürlüğe ağırlık verilir de yetke dışlanırsa bu kez de yetke boşluğu yaratılır. Öyleyse yetkeyle özgürlüğün dengelenmesi gerekir. Bunlar birbirini tamamlar, bütünler, besler (Avanzini, 1965 Akt. Onur, 1979: 30)

     Çocuğun yetkeye (otorite) gereksinmesi var, ama bu ‘olumlu yetke’dir, uzmanlık yetkesidir. Bu, emekle, alınteriyle kazanılan bir yetkedir. Doğal, kendiliğinden oluşuveren bir yetke… Atanmış, resmi bir yetke değil, engin bir kültürle, mesleki bilgiyle beslenmiş, sağlam bir kişilikle donanmış, öğrencilerin kabullenip kucak açıverdikleri bir yetke bu. Öğretmen saygı beklemez, anlayış, güven temeline dayalı sağlıklı öğretmen-öğrenci ilişkileri içinde kendiliğinden oluşur saygı. Öğretmen, ben öğretmenim, saygı beklerim derse çok bekler, Godot’yu bekler gibi bekler, gelmez o saygı. Etkili öğretmen, sanıldığının tersine, güç kullanmayandır.

     Demokratik eğitimde kesinlikle şiddete başvurulmaz. “Dayağın olduğu yerde tabii ki demokrasiden de söz edilemez. Ayrıca, dayak yiyerek büyüyen çocuk toplumdaki demokrasiye de inanmaz” (Kongar, 2000: 155)

     Ceza yok, ödül de yok. Büyülü sözcükler: içdisiplin, özdenetim, içödül, özeleştiri, içgüdülenme, özdeğerlendirme

    

      İletişim

      İlişkilerin sevgiyle, saygıyla ve gelişerek sürmesi için en önemli etken sağlıklı iletişimdir (Buscaglia, 1986: 35).

      Öğretme-öğrenme süreci, aslında bir iletişim sürecedir. Öğrenme, etkili iletişim  sonucunda oluşur çünkü. Başka bir deyişle, iyi bir öğrenme, iyi bir iletişimin ürünüdür (Tekin, 1980: 15) Öğretmen ileti düzenleyicisidir. Demek ki iyi bir öğretmen iletişim kurma becerisi olan öğretmendir.      

     Sözel iletişimin iki boyutu var: anlatma-anlama. Anlatma konuşmayı, yazmayı içerir. Konuşma ve yazma, kodlama becerisi ister. Anlama da dinlemeyi, okumayı içerir. Dinlemeyle  okumaysa kod çözme becerisi ister. Derste de, yerine göre, öğretmen de öğrenci de kaynak ya da alıcı olabileceğine, demokratik ortamda öğrenci de öğretmene öğretebileceğine göre, ikisinin de kodlama ve kod çözme becerisi (etkili konuşma-yazma, etkin ve eleştirel dinleme-okuma) edinmesi gerekir. Zaten iletişim kurma becerisi önemli bir bilişsel giriş davranışıdır, öğrenmenin önkoşullarından biridir (Bloom, 1979: 50)

    

     Empati

     Empati kuran kişi kendini karşısındakinin yerine koyar, onu dinler ve anlar, anladığını da ona iletir. Empatinin önkoşulları, koşulsuz saygı-sevgi, koşulsuz kabul etmektir. Koşulsuz sevilen çocuk işbirliğine, değişmeye, içdisiplin geliştirmeye açık, yatkın olur (Cüceloğlu, 1993)

    Öğretmen kendini öğrencinin yerine koyarsa, onu anlarsa, öğrenci bunu ayrımsadığında bu öğretmeni kendine yakın duyumsuyor, güvenilir buluyor, etkileniyor ondan. Carl Rogers (1975), öğretmenin empati kurma düzeyiyle öğrencilerin akademik başarıları arasında olumlu bir ilişkinin varlığını saptamıştır. Empati becerisi yüksek olan öğretmen öğrencilerince benimsenir, sevilir, sayılır. Bu öğretmen işbirliğine, diyaloğa, tartışmaya açıktır, kişilerarası ilişkileri kolaylaştırır (Rogers, 1983 Akt. Uluğ, 2014: 12) Öğretmene çok yakışan, öğrencisine empatiyle yaklaşması, hiç yakışmayansa benmerkezci olmasıdır (Dökmen, 1997: 141)

      Empatik dinleme, sözlerin arkasındaki duyguları anlamaya dönük dinlemedir. Peter F. Drucker’ın dediği gibi, iletişimde önemli olan söylenmeyeni duymaktır.     

     Abraham Maslow’ a (1970) kulak verelim: “(…) [S]evecen, yardımsever, düzeyli, sıcak ve psikolojik olarak demokrat her insanın küçük bile olsa psikoterapötik, yani iyileştirici gücünün olduğu kabul edilmelidir” (Akt. Gordon, 2000: 240).



      Kişilik

      Öncelikli olan, duygu ve kişilik eğitimi. Ruh sağlığı eğitimin ayrılmaz bir parçasıdır çünkü (Yörükoğlu, 1978: 58). Öncelikle ruhsal yönden de sağlıklı, sağlam kişilikli, özgüvenli, sağlıklı iletişim kurabilen, empati duygusu yüksek, mutlu, barışçıl insanlar yetiştirilmelidir.  Çocuk varım, tekim, değerliyim, önemliyim diyebilmeli.

      Çocuğu, insan oluşu nedeniyle başlı başına bir değer olarak görmek gerekir. Bu, hiçbir koşula bağlı olmadan, yalnızca insana özgü nitelikleriyle, saygı duyarak, incitmeden, zarar vermeden, kişilik bütünlüğünü bozmadan olduğu gibi kabul etmek demektir. Saygı duyan, saygı duyduğu insanın davranışını yönlendirmez, ona kendisi olma, kendini yaşama hakkı tanır (Kılıççı, 1999: 41-42). Öğretmen kendine güvenecek, öğrenciye güvenecek, öğrenci de öğretmene güvenecek. Güven, güven doğurur.



      Kurallar

      Toplum düzeni gibi, okul düzeni de kurallarla işler. İnsan ilişkileri kurallar olmadan sağlıklı işlemez zaten (Gordon, 2001: 221). Kurallar yaşamı kolaylaştırır, kuralsızlıksa kargaşaya yol açar. Demokrasi uygun, dengeli kurallarla işler.

     Tabii kurallar akla yatkın, uygulanabilir, çocukların özelliklerine, gereksinmelerine uygun olmalı, uygulanırlığı yoksa kolayca çiğnenir. Kurallar çocuklarla birlikte, tartışılarak, onların görüşleri alınıp belirlenmelidir. O zaman çocuk, bu benim kuralım, diye sahip çıkar, uyar. Özgüvenli, sorumlu olur (Bilgen, 1991: 22)

     Ne ki kurallar zaman zaman gözden geçirilmeli, uygulanırlığını, geçerliliğini yitirmiş kural kaldırılmalıdır.

     

      Demokrasi eğitiminin Alt Hedefleri Şunlar Olabilir (Kuzgun, 2000: 13):

      *Irk, din, cinsiyet, toplumsal sınıf vb. ayrımı yapmadan her insanı değerli bulabilme

      *Başkalarını etkin/empatik bir biçimde, önyargılardan arınık olarak dinleyebilme

      *Görüşlerini, başkalarına saygılı bir biçimde anlatabilme

      *Benimsemediği düşünceleri, istekleri olan insanlarla iyi geçinebilme

      *Karar verme sürecine etkin olarak katılabilme

      *Benimsemediği kararların değiştirilmesi için çalışabilme, bu kararlara değişinceye kadar uyabilme

      *Eleştiriye açık olabilme, bunu bir gelişme fırsatı sayabilme

      *Başkalarını eleştirirken yapıcı olabilme

      *Başkalarının haklarına saldırı olduğunda, bunu yapanlara demokratik yollarla karşı çıkabilme

                                                *       *       *

     Öğretmen sınıfında bir deneme yapmak istiyor, Öğrencilerinin, haksızlığa uğradıklarında ne yapacaklarını, ne tepki vereceklerini merak ediyor. Bunu tartışmanın sonunda açıklıyor, iş tatlıya bağlanıyor. Tartışma uzun, ben kısaltıyorum. Tartışma kayda alınmıştır (Mayıs 2017).

     Öğretmen: “Size bir şey söyleyeceğim. Şimdi ben size ihtiyaçlarınızı karşılarken benden izin almayın, demiştim ya, ben bundan vazgeçtim.”

     -Anlayamadım, nasıl?

     Öğretmen: “Herkes tuvalete giderken, su içerken benden izin alacak, herkes…

     -İyi de neden?

     Öğretmen: “Ben bunu yapmaya karar verdim, bu böyle olacak.

     -İzin vermezsen gitmeyecek miyiz?

     Öğretmen: “Gitmeyeceksiniz.”

     (Derin bir sessizlik…)

     -Ama bizim anlaşmalarımızda böyle bir şey yok.

Bak oraya.

     Öğretmen: “Tamam, sınıf anlaşmalarımızı değiştiriyorum o zaman.”

     -Anlaşmalarımızı koyarken söylemeliydin bunu.

     Öğretmen: “Şimdi söylüyorum, değiştiriyorum.”

     -Ve sen bunu değiştirirken bize sormalısın.

     Öğretmen: “Neden sorayım ki, ben böyle istedim ve yapıyorum. Bu sınıfın öğretmeni benim.

     -Öğretmenler her istediklerini yapamaz.

     -Bu sınıfta her şeye birlikte karar veririz

     -Hayır, sen buna tek başına karar veremezsin.

     -Bunu biz de istersek yapabilirsin.

     -Bu böyle olamaz. Biz bir sınıfız ve sınıfça buna karar verebiliriz.

     -Bizim hakkımızı alıyorsun elimizden.

     -Kimse kimsenin hakkını elinden alamaz. Sen böyle yaparsan senin hiç öğrencin kalmaz. Kabul etmiyorum.

     -Biz ve sen eşitiz. Haklarımız eşit. Sen böyle yaparak benim içimdeki doğaya da zarar veriyorsun. Of, ağlamak istemiyorum.

     -Sen özgürlüğümüzü alamazsın.

     -Özgürlük verilmez ve alınmaz.

     -Sen bizim özgürlüğümüzü alırsan, solucanların, kuşların özgürlüğünü de alırsın.

     (…)

     Bu sınıf, özel bir okulun anasınıfı… Darısı tüm okulların başına!



                                            KAYNAKÇA

Bilgen, Süheyla (1991) “Eğitim ve Disiplin” İstanbul: Yaşadıkça Eğitim dergisi Sayı: 18

Bloom, Benjamin S. (1979) İnsan Nitelikleri ve Okulda Öğrenme (Çev. Durmuş Ali

     Özçelik) Ankara: MEB Yay.

Buscaglia, Leo (1986) Birbirimizi Sevebilmek (Çev. Nejat Ebcioğlu) İstanbul: İnkılâp

     Kitabevi  

Cemal, Ahmet(2008)”Eleştirel Düşünmenin Dayanılmaz Ağırlığı” Cumhuriyet, 20.11.2008

Cüceloğlu, Doğan(1993)”Koşulsuz Sevgi Gerçekten Var mı?” Cumhuriyet Bilim-Teknik 

     Sayı: 340

Dökmen, Üstün(1997)İletişim Çatışmaları ve Empati 6. Baskı İstanbul: Sistem Yay.

Gaarder, Jostein(1994)Sofi’nin Dünyası İstanbul: Pan Yay.

Gordon, Thomas(2000)Çocukta Dış Disiplin mi? İç Disiplin mi? (Çev. Emel Aksay)

     2. baskı İstanbul: Sistem Yay.

_____________ (2001)Etkili Öğretmenlik Eğitimi Çev. Emel Aksay) 10. Baskı

     İstanbul: Sistem Yay.

Güvenç, Bozkurt(1991) “Laikliğin Tarihi Gelişimine Genel Bir Bakış” Eğitimde Laiklik Yayıma

     Haz. Mahmut Âdem-Kasım Karakütük) Ankara: TED Yay. (3-11)

İpşiroğlu, Zehra(1991)”Köktendinci Çocuk Yazınına Eleştirel Bir Yaklaşım” Çağdaş Kültürümüz

     İstanbul: Cem Yay.-ÇYDD Yay. (293-309)

Kılıççı, Yadigâr(1999)”6-15 Yaş Öğrencilerinin Gelişimsel Güçleri ve Kişilik Gelişimini

     Kolaylaştırma” İlköğretimde Rehberlik (Ed. Yıldız Kuzgun) Ankara: Nobel Yay.

Kocabaş, Kemal(2016)Köy Enstitülerinin Mimarı İ. Hakkı Tonguç Ankara: Öğretmen

     Dünyası Yay. Tanıtım Dizisi: 4

Kongar, Emre(2000)Kızlarıma Mektuplar İstanbul: Remzi Kitabevi

Kuzgun, Yıldız(2000)”Eğitimde Kendini Geliştirme” Sınıfta Demokrasi (ed. Ali Şimşek)

     Ankara: Eğitim-Sen Yay.

Nas, Recep (2013) “Laiklik” Bursa: Çağdaş Bakış dergisi

_________(2015) Sağlıklı Öğretmen Öğrenci İlişkileri Bursa: Ezgi Kitabevi

Nesin, Aziz(1988)Korkudan Korkmak 2. Baskı İstanbul: Adam Yay.

Onur, Bekir(1979)”Disiplin Kavramı” Ankara: Eğitim ve Bilim dergisi Cilt: 3 Sayı: 17 TED

     Yay. (25-33)

Tanyol, Cahit(1989) “Laik Eğitim ve Demokrasi” Demokrasi İçin Eğitim (Yayıma Haz. A. Ferhan

     Oğuzkan) Ankara: TED Yay. (103-116)

Tekin, Halil(1980)Okullarımızdaki Türkçe Öğretimi Ankara: Kendi Yayını

Tuncer, Oya(1980) “Çocuk, Aile ve Çevresi” Çocuk ve Eğitim Ankara: TED Yay

Uluğ, Mücella(2014) “Empati Nedir? Tanımı ve Benzer Kavramlardan Farkı” Empati:

     Kuramdan Uygulamaya (ed. Aysın Turpoğlu Çelik)İstanbul: Kültür Üniversitesi Yay.

Yörükoğlu, Atalay(1978) Çocuk Ruh Sağlığı Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.   

 ________________________________________________________________

(*) Bu yazı Öğretmen Dünyası dergisinde (Eylül 2017 Sayı: 453) yayımlanmıştır. (22-26)

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder