ZEKÂ NEDİR, NE DEĞİLDİR?

                                               ZEKÂ NEDİR, NE DEĞİLDİR? (*)

                                                                                                        Recep Nas

     Bir şeyin tanımı çoksa, o şey anlaşılmamış, ne olduğuna ilişkin görüş birliğine varılmamış demektir. Zekâ da böyle bir kavram. Zekânın kırkın üzerinde tanımı var. Binet tanımlamış, Thorndike, Terman tanımlamış ve birçoğu…

     Zekâ testleri üzerine yüksek lisans yapmış, kitap da yazmış olan Gündüz Vassaf bakın ne diyor: ”Çok kesin bildiğimiz bir şey varsa, o da zekânın ne olduğunu pek bilmediğimiz…”

     Zekâ sözcüğünü bilir bilmez, uluorta, olur olmaz kullanıyoruz. Günlük dilimize yerleşti iyice. Biri, öbürünün dediklerini anlamamışsa, istediği gibi davranmamışsa, ne bileyim, kendine göre ‘aptalca’ bir iş yapmışsa çok kolay “Geri zekâlı, n’olacak! diyebiliyor. Günlük yaşamda, yetişkinler arasında, diyelim, gelgeç sözler bunlar, dile dolandırılmış, kimse de pek alınmıyor galiba. 

     Ama bir öğretmen ciddi ciddi, bir çocuk için ”Bu geri zekâlı” diyorsa durup ciddi olarak düşünmek gerekir. İlköğretim müfettişliğim süresince birçok kez söylendi bana böylesi sözler öğretmenlerce, hem de öğrenciyi göstererek, onun bu sözleri işiteceği kaygısı taşımadan. Trakya’da bir köyün ilkokulundaydım, “Hocam” dedi öğretmen, “Biliyor musunuz, bu köyün bütün çocukları geri zekâlı.” Nasıl bakmışsam, arkadan ekledi: “İnanın hocam, bunların ana-babaları da geri zekâlı.” Bu kez ben, canım sıkıldıysa da, işi saflığa vurarak “Neden acaba?” dedim. “Bilmem, hocam” dedi, “Köyün havasından mıdır, suyundan mıdır?” Bu kez tuzak bir soru sordum: “Siz kaç yıldır bu köyde çalışıyorsunuz?” Üç yıldır çalışıyormuş, he, kendisi de köyün havasını solumuş, suyunu içmiş epeydir. Sevgili, eli öpülesi öğretmenler alınmasınlar, bu olayı abartısız anlattım.

     “Çocuğa söylenen her söz onun kişiliğine konan bir tuğladır” diyor psikolog Hosoa Ballow. “geri zekâlı, ”manyak”, “aptal”, “salak” gibi sözler çocuğu örseleyen, yaralayan çürük tuğlalardır.  Böylesi sözlerin söylendiği bir çocuğun kişilik yapılanması da sağlam, sağlıklı olmayacaktır. Halkımız ne güzel söylemiş: ”Bir kişiye kırk kez deli dersen deli olur .”

     Nedir zekâ? Bir kez zekâ toplumdan topluma, zamandan zamana değişik anlamlara bürünüyor. Bir balıkçı köyünde en zeki insan, en çok balık tutandır. Eskiden öğretmen olmak ‘kafalı’ insan işi sayılırdı. “Kafası çalışıyor bu çocuğun, okuyacak, muallim olacak” denirdi. Şimdiyse “Hiçbir şey olmazsa öğretmen olur.” denebiliyor.

     Köyüne, göç ettikten yıllarca sonra konuk olarak gelmiş biri eski öğretmenlerden birini sormuştu.

     “Duymadın mı?” dediler. “O öğretmenliği bıraktı, ticarete başladı, köşeyi elli kez döndü, köşe oldu.”

     Soranın tepkisi şöyle olmuştu,

     “Deme be! Vallahi helal olsun, kafalı adammış!”

     Yani şimdi zeki, kafalı adam, para kazanan... Ne yolla mı, canım ne yolla olursa olsun, hele ‘rantiye’yse daha da zeki demektir. Öğrencilerini yetiştirmek için çırpınan, gecesini gündüzüne katan, çabalayan öğretmense ‘kutsal enayi’.

     Kitaplık yaptırdığım marangozla söyleşirken hemşeri olduğumuz, öğretmen olan ortak tanıdıklarımız ortaya çıktı.

“Ben” dedi, iç geçirerek “gidemedim öğretmen okuluna, onlar gitti, benim kafa çalışmıyordu.”

     Oysa aylardır bir çözüm bulamadığım langır langır oynayan giysi dolabım elini sürmesiyle sağlamlaşıverdi. Metrekare hesaplarını bir çırpıda yapıveriyordu. Ama kendini okuyamadığı için ‘kafasız’ olarak nitelendiriyordu. Ne de olsa o eski insandı, ‘yükselen değerler’den habersizdi.

     Gene Gündüz Vassaf’a kulak verelim, diyor ki: “Ne kadar insan varsa o kadar zekâ ve yetenek var. Biri bir alanda daha yeteneklidir, öbürü de öbür alanda. (…) Örneğin psikologlar kişinin belirli bir zaman içinde hızla bir nesnede ayrıntıları görmesini zekânın bir belirtisi sayıyorlar. Özellikle çağımızda teknik insanın yetişmesi için önemli bir yetenek kabul ediliyor bu. Bunu bir madde ile ölçecekler, genellikle geometrik şekiller kullanılıyor. Bunlardan ikisi tıpatıp aynı, burada sınava giren kişi üç beş saniye içinde birbirinin aynı olan bu şekli bulacak. Bunu en çabuk ve hatasız bulan en yetenekli olur. Ne var ki o geometrik şekilleri herkes aynı sıklıkla göremeye alışık değil, mesela bol oyuncakları olan, bulmaca yapan (…) bir çocuk bunu daha kolaylıkla yapar. Kırsal kesimleri ele alalım: Bu çocuğun ayırt etme yeteneği kentte yetişmiş çocuktan daha değişiktir. (…) Ot mesela, bir köylü çocuğu otuz tane otu birbirinden ayırt edebilir, ama bir kentli edemez.” (Cumhuriyet gazetesi, 27.06.1983)

     Birçok zekâ alanından söz ediliyor bugün. Toplumsal zekâ var, matematiksel zekâ var, müziksel zekâ var… Öyleyse “bu çocuk ne kadar zeki?” sorusu yanlıştır. Doğru soru şudur: “Bu çocuk hangi alanda zeki?”

(*) Bu yazı Öğretmen Dünyası dergisinde (1997 Sayı:215) yayımlanmıştır.