DERSTE GÜLMECE (*)
Recep Nas
Gülmece
Gülmece duyguları, düşünceleri yoğun, özlü bir
biçimde kestirmeden iletme yolu. Ortamı yumuşatır, iletişimi kolaylaştırır.
Eleştiriye, incitmeden takılmaya, taşlamaya olanak sağlar. Dahası ruhsal
dengeyi koruyup boşalmayı sağlayan en incelmiş bir savunma düzeneğidir
(Yörükoğlu, 1999: 102). Gülmecenin
iyileştirici gücü de vardır (Klein, 1999).
Gülmece insanidir, içtenliklidir, bağnaz değildir. Kişinin
yetersizliğini acı çekmeden dile getirmesini, böylece rahatlamasını sağlar.
Başkasının yetersizliklerinin de bir gülümsemeyle karşılanmasına olanak yaratır.
Gülmece, bilgelikle aynı şey değilse bile ona yakındır (Michael Ende, 1991 Akt.
İlkhan ve Akyüz, 2007: 169). Andre Comte-Sponville’nın deyişiyle, gülmeceden
yoksun olmak, cömertlikten, yumuşaklıktan, merhametten, alçak gönüllülükten
yoksun olmak demektir (Akt. Orhan Tüleylioğlu, Cumhuriyet Kitap,06.01.2005
Sayı: 777)
Gülmece-adı
üzerinde-gülümsetir, ama düşündürür de. Dinleyenin ilgisini çeker, dikkatini
toplamasını, etkin dinlemesini sağlar.
Şu soru bana
sorulursa ne derim diye düşünmüşümdür hep: İyi bir öğretmenin bir özelliğini
söyleyin… İyi bir öğretmenin öyle çok özellikleri var ki hangisini başa
alacaksın, zor. Ama ille de söylemem gerekirse ben güler yüzlü, tatlı dilli,
şakacı olsun derim. Şakalaşarak, espri yaparak, yeri gelince fıkra anlatarak
derse gülmece katmak, gülmek, güldürmek, gülüşmek dersin ciddiyetini bozmaz,
tersine derse renk katar, ilgiyi artırır, coşku yaratır. Oscar Wilde, ciddiyet
sığ insanların biricik sığınağıdır, diyor. Ders ciddi iştir, tamam, ama gülmece
de ciddi iştir. Espri kıvrak bir zekâ, incelik, duyarlık ister. Nükte, zekânın
zekâtıdır derdi Tarık Minkari.
Öğrencilerime ilk deste söz veririm, o gün yaşadıklarım ne olursa olsun,
şu kapıdan güler yüzle gireceğim, bir de öğretme coşkusuyla, heyecanıyla… Sanırım
sözümü tuttum. Bir öğrencim son sınav kâğıdının sonuna şunu yazmış: “Çok
iyimsersiniz. Sınıfa girdiğiniz zaman o an ne kadar isteksiz ya da sinirli olsam
beni rahatlatıyorsunuz” (M. K. , 2000). Emerson’un dediği gibi, heyecan
duyulmadan yapılan iş başarılamaz. Keyifle
yapılan işse, karşı tarafa da keyif verir. Coşkulu olmayan coşku yaratamaz.
Duygular bulaşıcıdır. Coşku, merakın alevlenmiş halidir (Adair, 2006: 68). Öğretmenlerle
öğrencilerin devinimleri birbiriyle ne kadar eşgüdümlüyse, etkileşim sırasında
kendilerini o kadar yakın, mutlu, istekli, ilgili, rahat duyumsarlar (Goleman,
1998: 151).
Gülüş cümbüş, neşe içinde öğrenilenler uzun süreli belleğe geçer, kalıcı
olur. Onun için ders güle oynaya yapılmalı, öğrenmenin tadını çıkara çıkara,
başarma duygusu eşliğinde (Nas, 2014: 484). Işıklar içinde yatsın, Muzaffer
İzgü (2007: 881) de bunu söylüyor: “Çocukların birtakım şeyleri gülerek
öğrenmeleri, öğrendikleri şeylerin unutulmamasını sağlar. Çok ciddi ciddi
öğrendiklerimizden kaçı usumuzdadır ki? Ama gülmece esprisi içinde yapılan bir
kimya deneyini yaşam boyu anımsarız. Aynı çocuklar da bizim gibidirler.
Gülerken bedende birtakım kimyasal olaylar ve fiziksel olaylar oluşur. Bu,
algılamayı ve öğrenmeyi kolaylaştırır. Zekâ olasıya açıktır.”
Öğretmen sıcak yaklaştıkça, güldürü öğesini tadıyla kullandıkça
öğrencileri rahatlatır, böylece güvenli, verimli bir öğretme-öğrenme ortamı
yaratmış olur. Sıcaklık, içtenlik, gülmece öğrenmeyi dolaylı biçimde
hızlandırır (I.L.Cassone Akt. Gümüş, 1998: 32). Ülkü Tamer (Cumhuriyet,
18.12.2010), Zahir Güvemli’yi anlatıyor: “Resim yazılarından, tiyatro
eleştirilerinden tanıyorduk onu. Böyle yazar-öğretmene kavuştuğumuz için bayağı
sevinmiştik. Ama galiba umduğumuzu bulamadık. Renksiz, cansız geçen derslerden
sıkılır olduk.”
“Hangi gelişim döneminde olursa olsun öğrenci bilgiyi aldığı ortamda ne
denli mutlu ise o denli kolay öğreniyor ve öğrendikleri kalıcı oluyor. Bu
ilişkinin neuropsikolojik açıklaması, bilginin beyindeki işlenme süreci ile
ilgili.
Öğrencilerin, öğrenirken zevk alıp mutlu oldukları, okula ve öğretmene
güven duydukları ve kendilerine değer verildiğini hissettikleri sınıf
iklimlerinde, limbik sistem, duyumlardan aldığı ham bilgiyi kortekse
ulaştırarak daha üst düzeyde işlenip anlamlandırma yolunu açık tutuyor. Eğer
bilgi pozitif bir ortamda veriliyorsa limbik sistem bilgiyi pozitif olarak
algılıyor ve bireyi - bilgi kortekse ulaşmadan önce – motive olmaya, hareket
etmeye, düşünmeye ve öğrenmeye hazır hale getiriyor. Olumlu duyguların, bireyi
yaratıcı ve istekli hale getiren mesolimbik dopamin düzeyinde de artış
sağladığı biliniyor.” (M.A.Cohn; Fredrickson B.L. ,2009 Akt. Bozkurt, 2013: 13)
Münih (Almanya) liselerinde, öğrencilere sevimli geleceği,
sevebilecekleri düşünülen ‘bira üretimi’ konusu dört ayrı biçimde işleniyor.
I.
işleniş
biçimi: Ders söyleşir gibi neşe içinde işleniyor. Öğretmen dostça davranıyor,
öğrencileri isteklendiriyor, yüreklendiriyor, güdülüyor.
II.
İşleniş
biçimi: Öğretmen yetkeci (otoriter) bir tutum takınıyor, sert davranıyor,
azarlıyor, korku salıyor. Öğrencileri de bilgilerini de küçümsüyor.
III.
İşleniş
biçimi: Öğretmen içten davranıyor, korku yaratmıyor. Ama değişik, alışılmışın
dışında, bir garip davranıyor. Öğretmenin davranışları öğrencilere yabancı
geliyor.
IV.
İşleniş
biçimi: Ders alışılmış, öğrencilere tanıdık gelecek biçimde işleniyor. Ama
sunuş tümüyle soyut, kuramsal… Tek iletişim oluğu (kanal) kullanılıyor.
Sonuç:
I.de başarı
oranı % 91
II.de başarı
oranı % 50
III.de başarı
oranı % 41
IV.de başarı
oranı % 33
Vester (1994: 169) bu araştırmanın sonucunu şöyle yorumluyor: “İlk
işleniş dışında, çeşitli biçimlerde gelişen stres mekanizması düşüncenin
kısıtlanmasına ve başarısızlığa neden olmaktadır.”
“Olumlu duygular eşliğinde
öğrenilenler hipokampuste, olumsuz duygularla öğrenilenlerse beynin bademciğinde
depolanır. Hipokampus uzun süreli bellek görevini görür. Korku ve baskı altında
öğrenilenler kalıcı olmaz. Korku kötü bir eğitim aracıdır. Ama sadece eğlenceli
ve keyifli anlardaki öğrenmeyle de bir yere varılmaz.” (*)
Doğru, ders boyunca kakara kikiriyle hedefler gerçekleşmez, ders eğlence
saati değildir. Dengeyi tutturmak çok önemli, ne sıkıcı, bunaltıcı, ne de kah
kah kah, kih kih kih… (Nas, 2012: 95) Dersi iyi düzenleyen, ama sevilmeyen
öğretmen etkili olamaz; eğlenceli olan, ama dersi iyi düzenlemeyen öğretmen de
etkili olamaz (Willingham, 2011: 61) Örneğin yaratıcı drama sadece oyun olduğunda ‘temaşa’ olmaktan öteye geçemez,
sadece eğlence olduğunda da öğrencilerce kolayca ‘şamata’ olarak algılanabilir
(Baykul, 2009: 39)
Maria Montessori’nin (1870-1952)
‘çocuk evleri’ ünlenince birçok eğitimci meraklanıp bu evleri görmeye geliyor.
İşte bu çocuk evlerinden birinde çalışmaları izleyen bir konuğun, burada
çocukların hoşlarına giden şeylerin yapıldığını söylemesi üzerine, bir çocuk
diyor ki,
“Özür dilerim, bayım. Biz hoşumuza giden şeyleri yapmıyoruz,
yaptıklarımız hoşumuza gidiyor.” (Montessori, 1982: 9)
Demek ki okul, hoşa gidilenlerin
yapıldığı bir yer değil, yapılanların hoşa gittiği bir yerdir.
Gülümseme
Gülümsemek iki insan arasında kurulan
iletişimin en kolay, en kestirme yolu… Kendine içtenlikle, sıcacık gülümsenen
kişi, kendini kabul edilmiş olarak duyumsar. “Tıpkı kahkaha gibi gülümseme de
bulaşıcıdır. (…) Gülümsemek için hiçbir bedel ödemezsiniz, ama karşılığında çok
şey alırsınız. Gülümseme vereni fakirleştirmez, ama alanı zenginleştirir (…)”
(Klein, 1999: 105). Besim Üstünel (Prof.
Dr.) hep gülümsermiş. Öğrencisi Özgen Acar’ a göre, dürüstlüğünden,
bilgeliğinden kaynaklanıyor bu. Öğrencileri ona ‘Mütebessim Besim’ diyorlarmış.
“Güler yüz gösterirseniz karşınızdaki
çocuk da gülümser, bu durum sizin yükünüzü daha da hafifletir. (…) Öyleyse
gülümseyiniz, gülümsemeniz çocuğun varlığına bir tohum gibi ekilmiş olur, böyle
bire karşı yüz ürün alırsınız” (Jacquin, 1964: 42).
M. Rauf İnan (1905-1996), Urfa Sultanisi’nden öğretmeni olan Rüştü Bey’i
anlatıyor: “(…) Hiçbir gün onun yüzünün asık olduğunu, sinirlendiğini,
başaramayanlara kızdığını görmedik. (…) Gülümseyen
tatlı yüzü ve yakınlığıyla bizleri etkilerdi (…)” (Sarıhan, 2002: 88) Bir
öğrencim, benim için yazdıklarını sundu bana, oradan bir alıntı: “(…) Küçük bir gülücükle de geçiyormuş sevgi
insandan insana… Bana bütün derslerinizde en önemli dersi verdiniz, küçük bir
gülücükle. Teşekkür ederim, ısıttığınız için (bazen) soğuyan kalbimi bazı
günlerde…” (S. A. ,23.11.1999).
“Garsonlar, onlar için en büyük bahşişin gülümseme olduğunu söylerler.
Hastanelerde hastalar kendilerine asık suratlı değil, güler yüzlü hemşireler
baktığında daha çabuk iyileştiklerini öne sürerler, 7-Eleven marketlerini soyan
hırsızlar da kendilerini gülümseyerek karşılayan kasiyerlerin kasalarını
soymadıklarını itiraf etmişlerdir” (Klein, 1999: 105).
Öğretmene yakışan gülümseyiş, güler yüz, hiç yakışmayansa asık surattır.
Zengini hayırsız evlat, fakiri kuru inat, memuru süslü avrat, esnafı asık surat
batırırmış. Öğretmeni de asık surat başarısız kılmaya yeter. Bu koşullarda
öğretmenin yüzü nasıl gülsün ki diyebilecek olanlara bir öykücük anlatalım.
Kentin psikoloğuna bir kişi geliyor, kaygılı, üzgün olduğundan yakınıyor.
Psikolog da ona kente bir sirk geldiğini söyleyip oraya gitmesini, özellikle de
palyaçoyu izlemesini salık veriyor. Adamcağız iç geçirip acı acı gülerek diyor
ki,
“Beyefendi, o palyaço benim!”
Suna Pekuysal anlatırdı: “Babamı toprağa verdim, o gece sahneye çıktım,
oyunumu oynadım. Kocamı toprağa verdim, gene o gece sahneye çıkıp güldüm,
güldürdüm.”
Öğretmen şakacı olacak, ama şaka, şaka edilen de gülüyorsa şakadır.
İnsana gülünmez, insanla gülünür. Değilse alay etmek, ad takmak çocuğun benlik
imgesi üzerinde yıkıcı etkisi olabilir. Çocuğu yaralar, üzer, kızdırır.
“Alayla mizah arasında hiçbir bağ yoktur. Mizah bir sevgi eylemidir, ama
alay nefretten doğar. Bir çocuğa alaycı davranmak, çocuğun kendisini
aşağılanmış, alçaltılmış duyumsamasına yol açar. Yalnızca çok kötü bir öğretmen
ya da anne ve baba alaycı olabilir” (Neill, 1978: 317).
Hep öğretmen yapacak değil ya,
yeri gelir derste öğrenciler de espri yapar. Yeter ki düzeyli,
incelikli, kıvrak bir zekânın ürünü olsun. Bir edebiyat öğretmeni derse
başlarken,
“Bugünkü dersimiz Fuzulî” demiş.
Arkalardan bir ses,
“Hocam, hangisi fuzuli değil ki…”
Çok hoş, sevdim. Öğrenciler basmışlardır kahkahayı, kesin… Bu tatlı
espriye gülünmez mi, öğretmen de gülmeli, değil mi? Ama bu öğretmen gülmemiş, çocuğu
disipline vermiş (Yörükoğlu, 1988: 177).
Fıkra
Öğretmen deste şaka, espri yapabilir,
yeter ki kırıcı olmasın, alaysı olmasın. Dahası olay, anı anlatabilir, örnek
verebilir. Bunlar konuyla ilgili olmalı tabii, yerinde, zamanında… Ben kimileyin
çok örnek verdiğimi düşünürdüm, ders örnekle başladı, örnekle bitti derdim
kendi kendime, fazla bu. Öğrencilerime sorardım sonra, vazgeçmeyin derlerdi,
örnekleriniz çarpıcı, akılda kalıcı, unutulmaz, yanı sıra ilgili bilgiyi
çağrıştırıyor, akla getiriyor derlerdi.
Peki, öğretmen derste fıkra anlatmalı mı,
elbette. Önceden de değindiğim gibi, gülmek, güldürmek, neşe içinde ders yapmak
dersin ciddiyetini bozmaz, tersine derse renk katar, dikkati toplar, anlamayı
da kolaylaştırır. Ama yeri gelecek, işlenen konuyla doğrudan bağlantılı olacak,
özcesi taşı gediğine koyacaksın.
Çocuklar yoruldunuz, keh keh keh, hadi size bir fıkra anlatayım denmez.
Ben fıkra anlatırdım. Ders notlarımı hazırlarken uygun yerlere cuk oturacak
fıkraları serpiştirirdim. İşte bir örnek: İlkokuma-Yazma Öğretimi dersinde
‘Okulda İlk Gün’ü işlerken anlattığım bir fıkra bu. Bol yıldızlı otellere girip
çıkmış bir ailenin birinci sınıfa başlayan çocuğu okuldaki ilk günün sonunda
eve geliyor, annesi soruyor,
“Okulu beğendin mi, öğretmenini sevdin mi, neler yaptınız?”
Çocuk,
“Öğretmeni sevdim, o da beni sevdi. Bize masallar anlattı, şarkılar
söyledik, oyunlar oynadık. Ama anne, sınıf çok kötü, duvarlar kirli, sıvalar
dökülmüş, camın biri kırık, kapı zor açılıp zor kapanıyor. Anne, düşünebiliyor
musun, böyle bir sınıfın kapısına bir de utanmadan ‘Birinci Sınıf’ yazmışlar.
Yeri gelmişken şunu da belirteyim: Bazen bir fıkrayı – gene uygun
düştüğü için – önceden anlattığım olurdu. Bir daha anlatmamak için o sınıfta
anlatıldı diye not düşerdim.
Ne ki fıkra anlatmak kolay iş değil,
incelik, ustalık, beceri ister. Önhazırlığı da gerektirir, nasıl anlatırsam
etkili olur, güldürür, bunun düşünülmesi gerekir. Fıkra anlatmak çekinceli
(risk) de bir iş, anlattınız da ya kimse gülmediyse… Baştan, anlatayım da
gülün, denilmez.
Epey önce belediye otobüsünde ayakta
yolculuk yapan beş altı üniversite öğrencisinin konuşmalarına kulak misafiri
olmuştum. Biri bir fıkra anlattı, ama kimse gülmedi. Anlatan bozuldu, başını
eğdi, bir çala durdu, sonra başını kaldırıp “Ben zaten gülmeniz için değil,
düşünmeniz için anlatmıştım” dedi, işte bu söze güldüler.
İyi bir fıkra olabilir, ama iyi
anlatılmazsa güldürmez. Olayın akışına göre ses tonu, vurgu çok önemli, hele
son tümce vurucu, bitirici, kahkahaya çağrı olmalı. Fıkra ilkin güldürmeli,
güldürmek onun olmazsa olmazı, yanı sıra da elbette düşündürmeli, ‘ders’
vermeli, eskilerin ‘kıssadan hisse’ dedikleri bu işte.
Fıkra, bitişte, esprinin tüm gücünü duyurmak
için özlü olmalıdır. Başka bir deyişle, az sözcükle, oldukça örtülü anlatımla
derin bir anlam yaratmalıdır. Elbette dinleyen gülmecenin inceliğini
kavrayacak, esprinin değerini tartacak bir zekâ, anlayış olgunluğuna erişmiş
olmalıdır (Boratav, 1969: 92).
Çocuk
ve Fıkra
Okulöncesinde gülmeceden çok
gülünçlükten söz edilebilir. Bu dönemdeki çocuklar olağandışı, şaşırtıcı olan
her şeye gülerler. En çok hoşlandıkları da soytarılar, kuklalar, sirk
hayvanları, çizgi filmler, dahası düşen insanlar, sakarlıklar… Fıkralardaki
çift anlamları, mantık oyunlarını yakalayamazlar. Altı yaşına doğru
bilmecelerden, tekerlemelerden hoşlanırlar (Wolfenstein, 1954 Akt.
Yörükoğlu,1999:102).
Çocuklar okulöncesinden başlayarak
kavramlara ilişkin önbilgiler edinirler, ama somut düşündüklerinden
kendilerince ‘önkavramlar’ oluştururlar, bunlarsa yetersiz ya da yanlıştır.
Örneğin çocukta ‘dede’ kavramı ‘kır saçlı kişi’yle sınırlıdır, kapkara saçlı
birinin dede oluşunu kabullenmez. Bu özelliklerinden ötürü çocukların soruları,
yanıtları ya da tepkileri fıkra gibidir (Nas, 2014: 486).
Birkaç örnek:
Şair Akgün Akova’nın oğlu, gemide yolculuk
yaparlarken soruyor,
“Baba, gemi batar mı?”
“Batabilir oğlum”
“Batarsa, denizin canı acır ama”
Oğlum, 4-4,5 yaşındayken, meraklıydı,
televizyonda İngilizce öğreten izlenceyi izlerdi. Gene bir gün izlerken, öyle
isteklenmiş olmalı ki, döndü bana, dilini göstererek,
“Baba bu Türkçe dilimi keselim, yerine
İngilizce dil takalım, ben İngilizce konuşmak istiyorum” dedi.
Öğretmen adayı öğrencim anlatmıştı.
Uygulama okulundaki 1.sınıf öğrencisine soruyor,
“Ayşe, siz fakir misiniz?”
Çocuğun yanıtı,
“Ilık”
Bunu Müjdat Gezen anlatmıştı. Çocuk soğan
doğrayan annesini gözleri yaşarmış görünce,
“Anne, neden ağlıyorsun?”
Anne elinin tersiyle gözyaşlarını
silerken,
“Görmüyor musun oğlum, soğan doğruyorum”
Ama çocuk annesini patates doğrarken de
görüyor, o zaman ağlamıyor.
“Anne, soğanlara acıyorsun da patateslere
neden acımıyorsun?”
Yurdakul’dan (2017) bir örnek: Çikolata
yiyerek eve giren çocuğa, annesi,
“Nereden aldın onu?” diye sorunca,
“Komşu teyze verdi” diyor, çocuk.
“Teşekkür ettin mi?”
“Yoo, etmedim.”
“Olmaz, git teşekkür et.”
Çocuk, istemeye istemeye komşu teyzeye
gidip teşekkür ediyor. Komşu teyze de,
“Değmez” diyor. Çocuk,
“ Tamam işte, ben de öyle dedim anneme,
ama zorla gönderdi.”
Çocuklar altı yaşından sonra güldürücü
öykülere, fıkralara ilgi duyarlar. Fıkra anlatmaya da başlarlar, evde, okulda…
Fıkradan tat aldığı gibi, dinleyeni güldürüp ilgi odağı olunca başarma
duygusunu da tadar. Çocuklar ilkin ‘Nasrettin Hoca’ fıkralarıyla tanışırlar.
Derin anlamını, altta yatan bilgeliği henüz kavrayamasalar da bu fıkraları
severler (Yörükoğlu, 1999: 102), ardından da ‘Temel’ fıkraları gelir.
Öğretmen adaylarına demişimdir hep,
çocuklara düzeylerine uygun fıkralar anlatın, anlattırın da… Tabii konuyla
ilgili olanı, yeri geldikçe. Düzeysiz, kaba, sövgülü, yoz, güzelduyusal
değerlerden yoksun fıkralardan uzak durun, çocukları da uzak tutun.
Uygulamadaydık, bir ilkokulda… Kız
öğrencim ders işliyor, ben de izliyordum. Öğrencim bir ara,
“Hadi biriniz bir fıkra anlatsın.”
deyiverdi.
Bir çocuk kalktı, kaba saba bir fıkra
anlatmaya başladı, durduruncaya kadar da olan oldu.
Fıkraların birçoğu düzeysiz, kaba. Kimisi
açık saçık, sövgülü. Bunlar utandırıcı, hoş değil. Bir de budunsal (etnik)
fıkralar var, bunlar da aşağılayıcı, incitici. (Klein, 1999: 49-50). Dürtüleri
kışkırtan, yıkıcılığı özendiren, sevgisizlik üreten gülmece, zararlı gülmecedir
(Şener-Sağlam, 1999: 197).
Hayat Bilgisi Program Taslağı (1995)
eleştirilip değerlendirilsin diye üniversiteye gönderilmişti. Bu görev bana
verildi. ‘Açıklamalar’ bölümünde şu tümce vardı: “Öğretmen açık saçık fıkra
anlatmamalı.” Hiçbir öğretmenin böyle bir şeyi aklının ucundan bile
geçirmeyeceğini, bu uyarının öğretmenleri inciteceğini belirttim. Beni haklı
bulmuş olacaklar ki, bu tümce uygulamaya konulan programda yoktu. Aradan birkaç
yıl geçti, derste bu programı incelerken bu anımı anlattım. Öğretmen, dedim,
anlattığı fıkralarla, fıkra anlatış biçimiyle de öğrencilerine örneklik etmeli,
fıkraları incelikli, kıvrak bir zekâ ürünü olmalıdır. Bir hafta sonra dersliğe
girerken öğrenciler beni gülerek karşıladılar,
“Hocam, bir öğretmen sizi yalanladı,
derste cinsellik içeren fıkralar anlatırmış, gazeteler yazdı.”
İşte denenmiş, çocukların çok güldükleri
iki fıkra:
Küçük bir tren istasyonunun şefinin adı,
Tali. Bir gün Tali Bey’in evine biri telefon ediyor, telefona karısı çıkıyor.
Karısı ‘r’ harfini söyleyemezmiş.
“Şef
Tali Bey’le görüşebilir miyim?”
“Şef Tali evde yok.”
“Siz kimsiniz?”
“Ben kayısıyım.”
Küçük Temel’e adını soruyorlar.
“Demel, ama yumuşak g yok.”
“Oğlum, deli misin, Temel’de yumuşak g
olur mu?”
“Ee, ben ne dedim!”
Fıkra,
Çocuğu Tanıma Aracı
Fıkra, çocuğu tanıma aracı olarak ruhsal
sağaltmada da kullanılıyor. Atalay Yörükoğlu (1999: 103, 106) bunu denemiş.
Çocuktan en çok sevdiği fıkrayı anlatması isteniyor. Bu değerlendirme yöntemi
ruhsal incelemeyi kolaylaştırıyor, çocuğun ruhsal durumuna ışık tutuyor. Temel
iç çatışmayı yoğun, özlü biçimde ortaya sererek ruhsal sağaltım sürecine
katkıda bulunuyor. Gülmece öğesinin kullanılması, ayrıca çocuğa güven verici
bir ortam yaratıyor, böylece çocuk rahatlayıp için döküyor.
Bir örnek (Yörükoğlu, 1999: 104):
Mehmet 9 yaşında, 3. Sınıf öğrencisi.
Kendisinden hırçın, sinirli, iştahsız, söz dinlemiyor diye yakınıyor ailesi.
Oysa okulda başarılı, uyumlu, neşeli, konuşkan bir çocuk olarak tanınıyor.
Anneye göre, baba yetkeci, kuralcı, usluluğa, düzene önem veren biri. Çocuğu
dövmezmiş ama gürültüden, çok konuşulmasından hoşlanmazmış, sık sık da
bağırırmış.
Mehmet, en çok sevdiğin fıkrayı anlat
dendiğinde şunu anlatıyor:
Bir baba varmış, sofrada konuşulmasını
sevmezmiş. Bir gün yemek yerlerken, oğlu,
“Baba” diyor. Babası,
“Sus” diyor.
“Baba…”
“Sus, yemekte konuşulmaz”
“Ama baba…”
“Sus demedim mi ben sana, yemekten sonra
söylersin.”
Yemekten sonra,
“Söyle bakalım, ne diyecektin?”
“Şey, baba… Salatanda böcek vardı da onu
söyleyecektim.”
Mehmet’e, fıkrayı anlattıktan sonra
soruluyor,
“Fıkradaki babaya benzeyen tanıdığın biri
var mı?”
Hiç duraksamadan söylüyor,
“Babam.”
Derslerde
Anlattığım Fıkralardan Birkaç Örnek Daha
Tanışırken, ilk derste anlattığım iki
fıkra:
Konuşmacının biri konuşmuş konuşmuş, çok
çok, çok uzun konuşmuş, dinleyenler sıkılmış, yorulmuş. Esneyenler,
uyuklayanlar bile var.
“Özür dilerim, değerli dinleyenlerim.
Galiba çok konuştum. Saatim yoktu da zaman çok geçmiş, anlayamamışım.”
Bu söz üzerine arkalardan esneyen biri,
“Be kardeşim, anladık saatin yoktu. Peki
arkadaki takvime bakmakta mı aklına gelmedi?”
Burada zil çalmıyor, merak etmeyin, ben
saate bakarım, derim.
Nasrettin Hoca’yı, komşu köyden bir
konuşma yapması için çağırmışlar. Hoca, para isterim, demiş. Gün gelmiş,
Nasrettin Hoca parayı cebine koyduktan sonra güzel bir konuşma yapmış,
dinleyenler mutlu. Konuşma bitince Hoca parayı geri vermiş. Sormuşlar,
“Hocam, parayı neden aldın, neden verdin?”
“Para aldım, param boşa gitmesin diye
dikkatlice dinlediniz. Ha, bir de cebi dolu olunca insan güzel konuşuyor canım.”
Ben de, derim, beni etkin dinlerseniz,
derse katılırsanız, doğru tepkiler verirseniz güzel konuşurum.
Öğretim yılı boyunca yeri geldikçe, konuya,
ortama ilişkin fıkralar anlatırım. Sadece üç örnek:
Eğitime ilişkin temel kavramlar üzerinde
çalışırken söylerdim, ‘öğrenim’ sözcüğüne eskiden ‘tahsil’ denirmiş. ‘Tahsil’in
bir anlamı da para almak ya da toplamak… Oğlu üniversitede öğrenim gören birine
soruyorlar,
“Mirim, senin haylaz oğlan ne tahsil
ediyor?”
“Vallahi, mirim, dediğin gibi haylaz
oğlan, şimdilik benim paramı tahsil ediyor.”
Tatil öncesi, sonrası öğrenci sayısı
azalır, o zaman sorarlar,
“Hocam, sekiz kişiyiz, ders yapacak
mıyız?”
Sınıfa girer şu fıkrayı anlatırım ilkin.
Göreve başlayan bir köy papazı ilk pazar
konuşmasını yapacak. İlk kez de topluluk karşısında konuşacak, heyecanlı.
Özenle uzun bir konuşma metni hazırlıyor. Gün geliyor, cemaati bekliyor.
Bekliyor, gelen yok. Biraz sonra yaşlıca bir adam geliyor, en arkaya oturuyor.
Daha gelen olur mu, bu umutla biraz daha bekliyor, gelen yok. Bir dinleyici,
bir konuşmacı, olmaz ki, konuşmaktan vazgeçiyor papaz. Vazgeçiyor ama adam
alınmış, ben adam yerine konulmuyorum diye. Diyor ki,
“Bak papaz efendi, gençsin, toysun,
acemisin. Ben köyün sığırtmacıyım, bana da bazen otlatmam için tek inek gelir,
onu geri çevirmem, götürür bütün gün otlatırım.”
Papaz iletiyi alıyor, çare yok, bu konuşma
yapılacak. Başlıyor konuşmaya, ama uzun, ama sıkıcı… Sığırtmaç dediğine
diyeceğine bin pişman. Uzayıp giden konuşma sonunda bitince, sığırtmaç,
“Bak papaz efendi, gerçekten toysun,
acemisin… Bazen bana da tek inek gelir, doğru. Ama ben gelmeyen ineklerin otunu
da ona yedirmem ki birader!”
Gülerler, ben sonra,
“Merak etmeyin, gelmeyen inek…
affedersiniz, arkadaşlarınızın (Bu da bir şakadır tabii) dersini size
yaptırmam” derim. Derse ucundan başlarız (Nas, 2012: 91-92).
Bir de o öğrencilere bir daha ders
vermeyeceksem, son dersin sonunda anlattığım son fıkram vardır, kendimi alaya
alan bir fıkra bu. İnsan sadece bir kişiyle alay etmeli, kendisiyle. Kendisiyle
barışık insanlar yapar bunu.
Bir çocuk, kimden, nerden, nasıl etkilendiyse,
tutturmuş, baba bana papağan al, baba n’olur! Çocuk tutturdu mu tutturur, her
Allah’ın günü, baba al, baba papağan istiyorum.
Baba orta halli biri, bir memur. Oğlunun
ısrarlarına dayanamamış, boş bulunup bir gün çocuğa söz vermiş. Söz verdiysen
sözünü tutacaksın, tutamayacaksan verme…
Baba, papağan fiyatlarını da bilmiyor ya,
bir gün cebine biraz para koyup oğluyla birlikte papağan almaya gidiyor. Bir
dükkâna giriyorlar, birçok papağan var. Ucuz bir papağan bakıyor, aldık mı
aldık, sözünü tutmuş olsun. Birini gözüne kestirmiş, satıcıya,
“Şu papağan kaça?”
“Pahalı bir papağan o.”
Adamcağız cebini yokluyor, yok olmaz,
alamaz. Çocuğuna bakıyor, çocuk melül mahzun,
“Ama baba, söz vermiştin.”
Dolaşıyorlar dükkânda, şu papağan
olabilir, soruyor,
“Beyefendi, bu daha da pahalı.”
Çocuk bir ayağını yere vurup sürtüyor,
“Baba alalım, söz vermiştin ama.”
Bir umut, biraz daha dolaşıyorlar. Tamam,
şu köşedeki ucuzdur. Baksana, uyuz, tüyleri dökülmüş, yaşlı, sümsük, pinekleyen
bir papağan… Umut dolu gözlerle satıcıya soruyor,
“Bu kaç lira?”
“Beyefendi ucuz istiyorsunuz ama, hep
pahalı olanlara bakıyorsunuz, ona paha biçilmez.”
“Ben şunu diyorum, köşedekini… Uyuz,
yaşlı, tüyleri dökülmüş, onu…”
“Ben de onu diyorum beyefendi, en pahalısı
o.”
“Allah Allah, ne marifeti var bunun?”
“Vallahi, laf aramızda, ben hiçbir
marifetini görmedim.”
“Öyleyse…”
“Doğru, bir marifeti yok. Ama…”
“Eee?”
“Ama bütün genç papağanlar (burada
öğrencilerimi gösteririm) ona ‘Hocam’ derler.”
KAYNAKÇA
Adair, Johan (2006) Etkili İletişim 3. Baskı (Çev. Ömer Çolakoğlu) İstanbul: Babıali
Kültür
Yay.
Baykul, Yalçın (2009) “Yaşam Boyu
Eğitimde Yaratıcı Drama Yöntemi” İstanbul:
Yaşadıkça Eğitim dergisi Sayı: 104 (37-42)
Boratav,
Pertev Naili (1969) Türk Halk Edebiyatı
İstanbul: Gerçek Yay.
Bozkurt, Tülay (2013) “Pozitif Psikoloji
– Pozitif Eğitim – 2” Cumhuriyet Bilim Teknoloji 02.08.2013 Sayı: 1376
Goleman, Daniel (1998) Duygusal Zekâ (Çev. Banu Seçkin Yüksel)
İstanbul: Varlık Yay.
Gümüş, Nazım (1998) “Etkili Öğretmen
Olmanın Yolları” Ankara: Eğitim ve Yaşam
dergisi
Sayı: 10 (28-33)
İlkhan, İbrahim-Akyüz, Beyza (2007)
“Batı ve Türk Edebiyat Üçgeninde Çocuk Edebiyatının Karşılaştırılmalı
Konumlandırılması ve Türkiye’deki Çocuk Edebiyatına Eleştirel Bir Yaklaşım” II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı
Sempozyumu Yay. Haz. Sedat Sever AÜEBF Yay. (165-171)
İzgü, Muzaffer (2007) “Çocuk
Yapıtlarımdaki Gülmecenin Kaynağı” II.
Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu Yay. Haz. Sedat Sever AÜEBF
Yay. (879-882)
Jacquin, Guy (1964) Çocuk Psikolojisinin Ana Çizgileri (Çev. Mehmet Toprak) İstanbul:
Remzi Kitabevi
Klein,
Allen (1999) Mizahın İyileştirici Gücü
(Çev. Sibel Karayusuf) İstanbul: Epsilon Yay.
Montessori, Maria (1982) Çocuk Eğitimi: Montessori Metodu (Çev.
Güler Yücel) 2. Baskı
İstanbul: Sander Yay,
Nas,
Recep (2012) İnsan Olmak Öğretmen Olmak
Bursa: Ezgi Kitabevi
_________
(2014) Örneklerle Çocuk Edebiyatı 3.
baskı Bursa: Ezgi Kitabevi
_________ (2015) Sağlıklı Öğretmen-Öğrenci İlişkileri (Sınıf Yönetimi) Bursa:
Ezgi
Kitabevi
Neill, A. S. (1978) Bir Eğitim Mucizesi: Summerhill (Çev. Güler Dikmen) İstanbul:
Hürriyet Yay.
Sarıhan, Zeki (Haz. /2002) Unutulmayan Öğretmenler Ankara: Kültür Bakanlığı
Yay.
Şener,
Sevda-Sağlam, Tülin (1999) “Cumhuriyet’in 75. Yılında Türkiye’de Çocuk
Tiyatrosu”
Cumhuriyet ve Çocuk (2. Ulusal Çocuk Kültürü Kongresi Bildirileri)
Yay. Haz. Bekir Onur AÜ ÇOKAUM Yay.
Vester, Frederic (1994) Düşünmek, Öğrenmek, Unutmak (Çev. Aydın Arıtan) İstanbul: Arıtan Yay.
Willingham, Daniel T. (2011) Çocuklar Okulu Neden Sevmez? (Çev. İnci
Katırcı) İstanbul:
İthaki Yay.
Yörükoğlu, Atalay (1988) Gençlik Çağı 5. Baskı Ankara: Türkiye
İş Bankası Kültür Yay.
________________(1999)
“Çocuk ve Gülmece” Cumhuriyet ve Çocuk (2. Ulusal Çocuk
Kültürü Kongresi Bildirileri) Yay. Haz. Bekir
Onur AÜ ÇOKAUM Yay. (102-106)
Yurdakul,
Yunus Bekir (2017) Çocuklardan
(Ç)aldığım Öyküler Ankara: Kanguru Yay.
(*) Die zeit
38/2003, 39/2003, 40/2003 Akt. Nilgün Özbaşaran Dede, Cumhuriyet Bilim
Teknik 04.11.2004 Sayı: 924
(*)
Bu
yazı Öğretmen Dünyası dergisinde (Ocak
2018 Sayı: 457) yayımlanmıştır.
